Muhalif gazeteci Roman Protasevich'i gözaltına almak için kendi hava sahasına giren bir yolcu uçağını zorla indiren Belarus’a yönelik tepkiler artıyor. Belarus'un İrlanda havayolu firması Ryanair'e ait yolcu uçağını zorla indirmesinin Batılı güçler tarafından "devlet eliyle hava korsanlığı" olarak tanımlanıp kınanması üzerine bazı havayolu şirketleri, Belarus hava sahasını kullanmaktan kaçınma kararı aldıklarını açıkladı.
ABD Dışişleri Bakanı Antony Blinken yaptığı açıklamada Protesevich’in derhal serbest bırakılmasını talep etti.
Açıklamada, ”Lukashenko rejimi tarafından girişilen bu şoke edici eylem, aralarında ABD vatandaşları da olmak üzere 120’den fazla insanın hayatını tehlikeye atmıştır. Belarus güvenlik güçlerinin ve Belarus askeri uçağının olaya karışması derinden kaygı uyandırıcıdır ve tam kapsamlı soruşturma açılmasını gerektirmektedir. Yanıtımızı Avrupa Birliği’nin yanısıra Litvanyalı ve Yunan yetkililerle birlikte yakın eşgüdüm içinde oluşturuyoruz. Bağımsız medya, hukuk üstünlüğünü ve demokratik bir toplumu destekleyen yapı taşlarından biridir. ABD bir kez daha Lukashenko rejiminin gazetecilere yönelik taciz eylemlerini ve gelişigüzel tutuklamaları kınıyor. Özgür, demokratik ve refah içinde bir gelecek arzulayan Belarus halkının yanındayız” ifadelerine yer verildi.
Beyaz Saray Sözcüsü Jen Psaki, Belarus'un attığı adımın "şoke edici" olduğunu dile getirdi ve ABD'nin uluslararası soruşturma açılmasını talep ettiğini söyledi.
Psaki, "Bu olay, iki Avrupa Birliği üyesi ülke arasında yapılan uçuşun rotasının bir gazeteciyi tutuklamak için değiştirilmesine yönelik şoke edici bir eylemdir. Belarus rejimi tarafından uluslararası barışa ve güvenliğe yönelik utanmazca girişilen bir aşağılama eylemidir" dedi.
Birleşmiş Milletler (BM) Sözcüsü Stephane Dujarric, BM Genel Sekreteri Antonio Guterres'in "23 Mayıs'ta Belarus hava sahasındaki bir yolcu uçağının zorla indirilmesi ve uçakta bulunan Belarus vatandaşı gazeteci Roman Protasevich'in gözaltına alınması nedeniyle kaygılı" olduğunu bildirdi. Dujarric, açıklamasında, "Genel Sekreter, rahatsızlık uyandırıcı bu olay hakkında tam kapsamlı, şeffaf ve bağımsız bir soruşturma açılmasını destekliyor ve tüm tarafları bu türde bir soruşturmada işbirliğine çağırıyor. Genel Sekreter ayrıca Belarus'ta geçen Ağustos ayında yapılan devlet başkanlığı seçiminden sonra insan haklarının giderek kötüleşmesi nedeniyle kaygı duymayı sürdürüyor. Genel Sekreter ayrıca yetkilileri uluslararası kapsamlı insan hakları yükümlülüklerini yerine getirmeye çağırıyor" dedi.
Avrupa Birliği (AB), Belarus semalarındaki uluslararası hava trafiğini ve kara ulaşımını kısıtlamayı ve eski Sovyet Cumhuriyeti Belarus'a uygulanan yaptırımların sıkılaştırılması olasılıklarını değerlendiriyor.
Belçika Başbakanı Alexander de Croo, AB'nin 27 üyesi arasında yapılacak görüşme öncesinde gazetecilere yaptığı açıklamada, Belarus'a verilecek yanıtın "hızlı ve sert" olması gerektiğini söyledi.
İrlanda Dışişleri Bakanı Simon Coveney de "Bu durum devlet eliyle yapılan bir hava korsanlığıydı" ifadelerini kullandı.
Üç Baltık ülkesi Estonya, Letonya ve Litvanya; Belarus hava sahasının "güvensiz" olarak tanımlanması ve AB'nin hava sahasını Belarus uçaklarına kapatması gerektiğini bildirdi.
Belarus ve Letonya ayrıca karşılıklı olarak büyükelçilerini sınır dışı etme kararı aldı.
Bazı havayolu şirketleri ve ülkeler, Yunanistan'dan Litvanya'ya gitmek üzere havalanan Ryanair'e ait uçağın Belarus hava sahası içindeyken zorla indirilmesine nasıl yanıt verileceği konusunda herhangi bir talimat beklemeden harekete geçti.
İngiltere, İngiliz havayolu şirketlerinin Belarus semalarında uçuşa son vermeleri için talimat çıkarılacağını, Belarus'un ulusal havayolu firması Belavia'nın hava sahası iznini derhal askıya alınacağını bildirdi.
Letonya havayolu firması AirBaltic ve İskandinav havayolu firması SAS da Belarus hava sahasını kullanmayacaklarını açıkladı. Merkezi Litvanya'da bulunan Güney Kıbrıs havayolu firması Avia Solutions da aynı kararı aldığını bildirdi.
Litvanya Ulaştırma Bakanı Marius Skuodis, Polonya havayolu şirketi LOT ve Macaristan havayolu şirketi Wizzair de Belarus hava sahasını kullanmayacaklarını, Litvanya'daki havalimanlarından tüm uçuşların Greenwich saatine göre geceyarısından itibaren Belarus hava sahasını kullanmayı durduracaklarını açıkladı.
Muhaliflerin sesini kısma girişimleri
Uluslararası toplum, Belarus'un başkenti Minsk'e zorla indirilen uçakta tutuklanan 26 yaşındaki muhalif gazeteci Roman Protasevich'in derhal serbest bırakılması çağrısı yaptı.
Protasevich'in sosyal medya paylaşımları, geçen yıl muhaliflere yönelik kapsamlı operasyonlar sonrasında geriye kalan az miktarda haber araçlarından biriydi. Protasevich'in yanında bulunan 23 yaşındaki öğrenci Sophia Sapega da tutuklandı.
Protasevich'in geniş takipçi kitlesine sahip kendi blogunu açmadan önce çalıştığı haber servisi NEXTA, muhalif gazetecinin annesiyle bir söyleşi yaptı. Anne Protasevich, uçaktaki bomba ihbarını duyar duymaz bunun oğlunun yakalanması için hazırlanan bir tuzak olduğunu hemen anladığını söyledi.
Uçakta bomba olduğuna ilişkin ihbar üzerine harekete geçildiğini bildiren Belarus, hava trafiği kontrolörlerinin uçağa ne yapması gerektiğine ilişkin rehberlik sağladığını ancak inme talimatı vermediğini kaydetti. Devlet medyası, uçağın indirilmesi talimatının bizzat Belarus Devlet Başkanı Alexander Lukashenko tarafından verildiğini kaydediyor.
Olayı devlet eliyle yapılan hava korsanlığı olarak tanımlayan İrlandalı havayolu firması Ryaniar'in CEO'su Michael O'Leary, uçakta güvenlik güçleri olduğuna inandığını söyledi.
Litvanyalı yetkililer, beş yolcunun uçaktan inmediğini, bunun, Protasevich ve Sapega dışında üç kişinin daha Belarus'un başkenti Minsk'te uçaktan indirildiği anlamına geldiğini belirtti.
Lukashenko'ya güvenlik, diplomasi ve mali alanda destek veren Rusya'ysa Batı'yı ikiyüzlülükle suçladı. Bazı Avrupalı siyasetçiler, Minsk ve Moskova arasındaki güvenlik bağı göz önünde bulundurulduğunda Rusya'nın uçağın Minsk'e zorla indirilmesinde parmağı olup-olmadığını sorguluyor.
Yaptırım seçenekleri
Avrupa Konseyi Başkanı Charles Michel, olayın "uluslararası bir skandal" olduğunu söyledi ve AB'nin 27 üyesinin yaptırımlar üzerinde anlaşmaya varmasını umduğunu kaydetti. Belarus'a yaptırım kararının oybirliğiyle alınması gerekiyor.
AB ülkeleri Belarus havayolu firması Belavia'nın Avrupa'daki havalimanlarını kullanmasını yasaklayabilir. Bir AB yetkilisi, Belarus'a yönelik kara ulaşımı yaptırımlarının da sözkonusu olduğunu söyledi.
Ancak yine de Batılı ülkelerin Belarus'a yapacağı misillemenin kapsamının sınırlı olduğu gözleniyor.
Merkezi Kanada'nın Montreal kentinde bulunan Uluslararası Sivil Havacılık Kurumu'nun (ICAO) bu konuda denetleme yetkisi bulunmuyor. AB, Avrupa içinde yapılan ya da Avrupa'ya inen doğrudan uçuşlar dışında Belarus'tan kalkan, Belarus'a inen ve Belarus hava sahasını kullanan uçaklar üzerinde yetki sahibi değil.
ABD ve AB geçtiğimiz yıl Minsk'teki hükümete karşı birkaç tur mali yaptırım uygulamış, ancak bu yaptırımlar Lukashenko'nun attığı adımlar üzerinde etkili olmamış ve Lukeshenko, tartışmalı seçimler sonrasında düzenlenen kitlesel gösterilere rağmen iktidarda kalmayı başarmıştı.
Lukashenko, seçimlerde hile yapıldığı iddialarını reddediyor. Tartışmalı seçimlerden sonra binlerce Lukashenko karşıtı tutuklanmıştı. Belarus'ta önde gelen muhaliflerin hemen hepsi ya tutuklu ya da yurtdışında yaşıyor.
Belarus, gerek Avrupa içindeki gerekse Avrupa ve Asya arasındaki uçuşların güzergahının ortasında yer alıyor. Uluslararası Sivil Havacılık Kurumu (ICAO) olay nedeniyle "çok kaygılı" olduğunu ifade etti ve bunun, 1944 yılından bu yana yürürlükte olan ve küresel havacılığı idare eden Chicago Sözleşmesi'nin ihlali olabileceğini vurguladı.
Belarus hava sahasından uzak durmak, uçuşları yavaşlatmanın yanısıra havayolu firmaları açısından maliyetleri arttıracak bir adım olur. Bu adımı atacaklarını açıklayan birkaç havayolu firması dışında başka firmaların zorunlu tutulmadıkça aynı yöntemi izleyip-izlemeyecekleri netlik kazanmış değil.
