2020 yılı başında COVID-19 pandemisinin patlak vermesiyle evlerine kapanan milyonlarca insanın yeni hobi arayışlarına girmesi, ardından yetimhaneden satranç şampiyonluğuna uzanan kurgu karakter Beth Harmon'un hikayesini anlatan Netflix'in hit dizisi Queen's Gambit'in izlenme rekorları kırması, 1500 yıldır oynanan satrancı günümüzde yeniden popüler hale getirdi.
Dünyanın en büyük satranç platformu chess.com pandemi öncesinde 37 milyon üyeye sahipken pandeminin patlak vermesinin üzerinden geçen 1 yılda bu sayı 2 kat arttı. Grandmaster Hikaru Nakamura 2020 yılı Mart ayında satranç karşılaşmalarını Twitch üzerinden stream etmeye başladığında 400 bin olan takipçi sayısı kısa sürede 1 milyonu geçmişti. Yani satranç, yeni kitlelere hitap etmeye, oyuna ve satranç grandmaster'lara olan ilgili artmaya başlamıştı.
2022'nin Eylül ayında dünyanın bir numaralı satranç oyuncusu Norveçli Magnus Carlsen'in 19 yaşındaki Amerikalı Hans Niemann'a yenilmesiyle patlak veren ve giderek büyüyen hile skandalıysa son yıllarda satranç dünyasına damga vuran en sarsıcı olay oldu.
Hile skandalı nasıl başladı?
Magnus Carlsen (arşiv - 2018)
Her şey, 4 Eylül'de, beş kez dünya şampiyonu olan, 13 yaşında grandmaster (büyük usta) unvanını kazanan 32 yaşındaki Norveçli satranç oyuncusu Magnus Carlsen'in Amerika'nın St. Louis kentinde düzenlenen, satranç dünyasının prestijli turnuvalarından Sinquefield Kupası'nda 19 yaşındaki Amerikalı Hans Niemann'a mağlup olmasıyla başladı. Carlsen, satranç dünyasını şoke eden bu yenilgiden sonra lig formatında yüz yüze düzenlenen turnuvadan çekildi ve sonrasındaki Twitter mesajında Portekizli ünlü futbol teknik direktörü Jose Mourinho'nun ”Konuşursam başım büyük belaya girer” dediği videosunu paylaştı.
Carlsen, kariyerinde ilk kez devam eden bir turnuvadan çekilmişti. Sinquefield Kupası gibi, satrancın en büyük ustalarının katıldığı bir turnuvadan çekilmek, daha önce benzeri görülmemiş bir adımdı. Ancak benzeri olmayan bir başka durum da 19 yaşındaki Niemann'ın siyah taşları oynadığı oyunda, Carlsen'i rahatlıkla mağlup etmesiydi. Satranç oynayanlar iyi bilir ki beyaz taşlara sahip olan oyuncu her zaman avantajlıdır çünkü oyuna beyaz başlar, siyah takip eder. Carlsen'in turnuvadan maçlarının yarısından fazlasını oynamadan çekilmesi, diğer oyuncuların da sıralamasını etkiledi. Bu durumun son 50 yıldır görülmediğini söyleyen satrancın en büyüklerinden Garry Kasparov, Carlsen'in bu kararının ardında yatan nedeni açıklamak zorunda olduğunu kaydetti. Ancak Carlsen'in Twitter'da paylaştığı gizemli Jose Mourinho videosu, Norveçli şampiyonun genç rakibi Niemann'a üstü kapalı şekilde hile suçlaması yöneltmesi olarak algılandı.
Niemann ise St. Louis'teki turnuvada hile yaptığına ilişkin imaları reddetti ve Carlsen, chess.com ve Carlsen'ın hile imalarını destekleyen ünlü satranç oyuncusu Hikaru Nakamura'yı kariyerine zarar vermekle suçladı. Ancak Niemann, iki kez, 12 ve 16 yaşındayken chess.com'da hile yaptığını itiraf etti, ancak bu turnuvaların para ödüllü olmadığının ve katıldığı yüz yüze turnuvaların hiçbirinde hile yapma girişiminde bulunmadığının ısrarla altını çizdi. Hatta Niemann, ”Gerekirse çırılçıplak soyunur öyle oynarım” diyerek özgüven sergiledi ve ”çocukluk hataları” olarak tanımladığı iki hile vakası nedeniyle son derece pişman olduğunu söyledi.
Carlsen ve Niemann, bu sefer 19 Eylül'de, online platformda düzenlenen Julius Baer Generation Kupası'nda karşı karşıya geldi. Ancak Carlsen, ilk hamleyi yapar yapmaz maçtan çekildi ve bilgisayarının kamerasını kapattı. Carlsen, neden maçtan çekildiğine ilişkin bir soruya, ”Ne yazık ki bu konuda konuşamam, ama herkes kendi sonucunu çıkarabilir, kesinlikle çıkardılar da. Niemann'ın oyunundan ne kadar etkilendiğimi söylemem gerek, hocası Maxim Dlugy şahane bir iş çıkarıyor” sözleriyle yanıt verdi. 100 milyon aktif kullanıcıya sahip, dünyanın en büyük online satranç platformu chess.com, önceki yıllarda düzenlenen turnuvalarda hile yaptığının anlaşılması üzerine Dlugy'nin 2017 ve 2020'de platformdan yasaklandığını açıkladı. Böylelikle Carlsen'in Niemann'a yönelttiği üstü kapalı hile suçlamaları somutlaşmaya başladı.
Carlsen, Niemann'ı açıkça hile yapmakla suçladı
Carlsen, 26 Eylül tarihli Twitter mesajında ilk kez kamuoyu önünde Niemann, satranç ve hileyi yan yana getirdi ve çok ses getiren şu açıklamayı yaptı:
”Attığım adımların (turnuvalardan çekilmesi) satranç camiasında birçoklarını kızdırdığını biliyorum. Ben de kızgınım. Satranç oynamak istiyorum. En iyi etkinliklerde, en üst seviyede satranç oynamaya devam etmek istiyorum.”
”Hilenin satranç için varoluşsal bir tehdit olduğuna inanıyorum. Turnuva organizatörlerinin ve sevdiğimiz bu oyunun kutsallığını önemseyen herkesin yüz yüze yapılan turnuvalarda güvenlik önlemlerini arttırmalarını ve hile tespiti metotlarını geliştirmeyi ciddi ciddi düşünmeleri gerektiğine de inanıyorum. Niemann 2022 Sinquefield Kupası'na son dakikada davet edildiğinde turnuvadan çekilmeyi düşündüm ama sonunda oynamaya karar verdim.”
”Niemann'ın kamuoyuna açıkladığından çok daha fazla kez ve yakın zaman içinde hile yapmış olduğuna inanıyorum. Yüz yüze oyununu olağandışı şekilde ilerletti ve Sinquefield Kupası'ndaki maçımızda hiç gergin olmadığı, hatta kritik pozisyonlarda tam olarak konsantrasyon bile sağlamadığı izlenimi edindim. Sadece birkaç oyuncunun yapabileceği şekilde, siyah taşlarla oynarken bana üstünlük sağladı.”
”Hileyi engellemeliyiz. Geçmişte tekrar tekrar hile yapanlara karşı oynamak istemiyorum çünkü gelecekte neleri yapabilecek kapasiteye sahip olduklarını bilmiyorum.”
chess.com'un Niemann'a ilişkin hile raporu
Online satranç platformu chess.com, 4 Ekim'de yayınladığı 72 sayfalık raporunda, Hans Niemann'ın platformda 100'den fazla kez hile yaptığının tespit edildiğini açıkladı. Rapora göre Niemann, dünyanın en büyük oyuncuları arasında bulunan Ian Nepomniachtchi, Krikor Mekhitarian ve Benjamin Bok'a karşı oynarken bile hile yaptı, hatta hile yaptığı turnuvaların bazıları para ödüllüydü. Rapor ayrıca Niemann'ın 16 yaşından sonra hile yapmadığı iddiasının aksine genç oyuncunun 17 yaşında da hileli oynadığının tespit edildiğini bildirdi. Ancak rapor, Niemann'ın Carlsen'e karşı yüz yüze oynadığı maçlarda hile yapmış olabileceğine ilişkin yeterli istatistiksel veri bulunmadığını da kaydetti.
Niemann 100 milyon dolarlık tazminat davası açtı
Hans Niemann, 20 Ekim'de, itibarını zedeledikleri gerekçesiyle Magnus Carlsen, Carlsen'in şirketi Play Magnus Group, chess.com, chess.com'un yöneticilerinden Danny Rensch ile Carlsen'in destekçisi, grandmaster Hikaru Nakamura aleyhine Sinquefield Kupası'nın oynandığı Missouri eyaletinde 100 milyon dolarlık tazminat davası açtı. Niemann, St. Louis'te Carlsen'ı mağlup etmesinin ardından kendisine komplo kurulduğunu iddia etti. İddiaya göre Ağustos ayında Carlsen'in satranç uygulaması Play Magnus'u 83 milyon dolara satın alma anlaşması yapan chess.com, Niemann'a karşı aldığı yenilginin ardından şimdi Carlsen'in itibarını yeniden inşa etmek için Niemann'ı karalama kampanyası başlattı.
Carlsen, chess.com ve Danny Rensch ise 9 Aralık'ta Missouri'deki bölge mahkemesine yaptıkları başvuruda, davaya itiraz etti. Rensch ve Carlsen, başvuru dilekçelerinde, Niemann'ın hile yaptığını itiraf ettiğinin altını çizdi ve ”Yıllarca kendisini satrancın yaramaz çocuğu olarak lanse etmek için uğraşan Niemann şimdi de kendi itiraf ettiği hatalarından kaynaklanan düşüşünden kar sağlamak için başkalarını suçluyor” ifadelerine yer verdi.
Peki satrançta nasıl hile yapılır?
1996 ve 1997 yıllarında Garry Kasparov ve IBM'in geliştirdiği süperbilgisayar Deep Blue arasındaki karşılaşma, yapay zekanın o dönemde geldiği noktayı gözler önüne sermek açısından önemliydi. 1996'da Philadelphia'daki ilk karşılaşmada Kasparov, Deep Blue'ye karşı galip gelse de Kasparov'un 6 raundluk karşılaşmanın bir raundunu Deep Blue'ya kaybetmesi, bir makinanın insan zekasına üstün gelmesinin ilk örneğiydi. 1997'de New York'taki ikinci karşılaşmadaysa Deep Blue'nun saniyede 200 milyon hamleyi değerlendirme gücüne sahip geliştirilmiş versiyonu, Kasparov'u mağlup etmeyi başardı. Böylelikle 1985 yılında bilgisayar mühendisliği ve yazılımda dünyanın bir numaralı eğitim kurumu olan Carnegie Mellon Üniversitesi'nde doktora öğrencisi Feng-hsiung Hsu'nun projesi olarak temelleri atılan Deep Blue, makinanın insana karşı kazandığı ilk zafere imza atmış oldu.
Günümüzdeyse yapay zeka teknolojisi, Deep Blue'nun 1990'lı yılların sonundaki zaferinden bu yana çok yol katetti. Artık satranç pozisyonlarını değerlendiren ve istatistiki olarak en iyi hamleyi yapan satranç motorları, online satrançta sıklıkla kullanılıyor. En popüler satranç motorları arasında Stockfish, AlphaZero, Houdini, Rybka, Leela Chess Zero ve Komodo'yu saymak mümkün. Bu makinalar öylesine ileri kapasiteye sahip ki, örneğin istatistiklere göre günümüzün bir numarası Magnus Carlsen'in Stockfish'e karşı kazanma olasılığı bulunmuyor.
Satranç makinalarının bu kadar güçlü olması ve günümüz akıllı telefonları sayesinde 25 yıl öncesinin 1,4 tonluk Deep Blue'suna kıyasla avuç içine sığması, satrançta hileyi de son derece kolaylaştırdı. Yüz yüze turnuvalarda oyuncuların tuvalet molası bahanesiyle masadan ayrılması ve tuvalete gizledikleri akıllı telefonlardan yardım almasının örnekleri var. Satranç oyuncuları satranç tahtası üzerinde taşların yerini ezberlerinde tutabildikleri için tuvalette telefona tahtadaki son durumu girip bir sonraki en iyi hamlenin tüyosunu almaları mümkün. 2006 yılındaki 1 milyon dolarlık para ödüllü dünya şampiyonası sırasında Bulgar Veselin Topalov, Rus rakibi tarafından her oyun sırasında 50 kez tuvalete gitmekle ve bu tuvalet ziyaretlerinin hile amaçlı olmasıyla suçlanmıştı.
Bir başka hile yöntemi ise yüz yüze yapılan karşılaşmalarda oyuncunun ayakkabısının altına ya da kulağına yerleştirdiği çok küçük uyarıcılarla dışarıdan yardım alması. Online stream edilen turnuvalarda bir izleyicinin satranç motorundan en iyi hamleyi öğrenip bu bilgiyi bu uyarıcılar aracılığıyla oyuncuya ilettiği durumlar tespit edilmişti.
Niemann St. Louis'te Carlsen'a karşı hile yaptı mı yapmadı mı?
Uluslararası Satranç Federasyonu FIDE, hileyle mücadele için bir sisteme sahip. Buffalo Üniversitesi bilgisayar mühendisliği profesörü Ken Regan tarafından geliştirilen FIDE hileyle mücadele sistemi, yaptığı istatistiksel analiz sonucu Niemann'ın Carlsen'a karşı St. Louis'teki yüz yüze maçında hile yapıldığına ilişkin herhangi bir kanıt bulunmadığı sonucuna vardı. Ancak FIDE'nin iddialar karşısında Eylül ayı sonunda başlattığı soruşturma, halen devam ediyor.
Teknoloji sayesinde günümüz satranç meraklılarının makinalara karşı oynayarak becerilerini geliştirmeleri artık çok daha kolay. Ancak kolaylaşan bir başka unsur da hile yapmak. Yüzyıllardır oynanan satrancın insan zekasının gelebileceği en üst noktanın göstergelerinden biri olarak gelecek nesillere de aktarılabilmesi için yine teknolojiden yararlanarak hileyle mücadele yöntemlerinin geliştirilmesi şart.