Merkezi Washington’da bulunan ve demokrasi, insan hakları ve siyasi özgürlüklerin teşvik edilmesini amaçlayan düşünce kuruluşu Freedom House internet özgürlüğünü değerlendirdiği Freedom on the Net 2020 raporunu yayınladı. Raporda Türkiye, internet özgürlüğü olmayan ülkeler arasında yer aldı.
Her yıl ülke bazında yayınlanan Freedom on the Net 2020'de, dünya çapındaki internet kullanıcılarının yüzde 87'sini oluşturan 65 ülkede internet özgürlüğü değerlendirildi. Rapor, 2019 yılının Haziran ayı ile 2020 yılının Mayıs ayı arasında meydana gelen gelişmelere odaklandı.
Rapora göre, dünyanın dört bir yanındaki hükümetler Corona virüsü salgınını internet üzerinden gözetleme ve veri toplamayı genişletmek, eleştirel konuşmaları sansürlemek ve yeni teknolojik toplumsal kontrol sistemleri oluşturmak için kullandı.
Freedom House, halk sağlığı krizini ele almak için yapay zeka (AI) ve biyometrik gözetimin hızlı ve kontrolsuz bir şekilde piyasaya sürülmesinin, insan hakları için yeni riskler yarattığına dikkat çekti.
Freedom House Başkanı Michael J. Abramowitz, "Salgın, internetin giderek daha az özgürleştiği bir zamanda toplumun dijital teknolojilere bağımlılığını hızlandırıyor. Mahremiyet ve hukukun üstünlüğü için yeterli güvenceler olmadan, bu teknolojiler kolayca siyasi baskı için yeniden kullanılabilir" dedi.
Raporun yazarlarından, Freedom House Teknoloji ve Demokrasi Direktörü Adrian Shahbaz, "Tarih, bir kriz sırasında kabul edilen teknolojilerin ve yasaların daha sonra ortadan kalkmadığını gösterdi. 11 Eylül'de olduğu gibi, Corona pandemisine, hükümetlerin nüfuslarını kontrol etmek için yeni, müdahaleci güçler kazandığı bir an olarak bakacağız" diye konuştu.
Freedom House ayrıca siyasi liderlerin salgını olumsuz haberleri sansürlemek, eleştirenleri tutuklamak ve etnik ve dini grupları günah keçisi yapmak için bir bahane olarak kullandıkları tespitinde bulundu.
Rapora göre hiçbir hükümet, halk sağlığı krizine, arka arkaya altıncı yıldır dünyanın en kötü internet özgürlüğü istismarcısı olduğu tespit edilen Çin'den daha agresif bir yaklaşım sergilemedi. Çinli yetkililer, düşük ve yüksek teknolojili araçları sadece Corona virüsü salgınını yönetmek için değil, aynı zamanda internet kullanıcılarını bağımsız kaynaklardan gelen bilgileri paylaşmaktan ve resmi söyleme meydan okumaktan caydırmak için birleştirdi. Raporda, “Pandemi, Çin Komünist Partisi’nin uzun zamandır ana akım haline getirmeye çalıştığı dijital otoriterliği normalleştiriyor’’ denildi.
Shahbaz, "Yapay zeka gözetiminin özgürlük ve demokrasiye getirdiği tehlikeler, görmezden gelinemeyecek kadar ciddidir" diye ekledi. "Kolluk kuvvetleri, sağlık hizmetleri ve eğitim gibi hassas alanlarda yüz tanıma ve otomatik karar verme kullanımını, zararlı önyargıları sürdürme ve insan haklarını kısıtlama yollarını daha iyi anlayıncaya kadar dondurmalıyız" şeklinde değerlendirmede bulundu.
“Türkiye travmatik bir gerileme yörüngesinde”
Raporun açıklandığı basın toplantısında VOA Türkçe’nin sorusu üzerine Türkiye’yi de değerlendiren raporun yazarlarından Adrian Shahbaz, ülkenin özellikle Gezi Parkı protestolarından sonra travmatik bir gerileme yörüngesinde olduğunu söyledi. Türk hükümeti tarafından medya sektörünün kontrolunu yeniden kazanmak için çıkarılan çok sayıda kanun olduğunu gördüklerini belirten Şahbaz, "Geleneksel medya sektörü, hükümet aktörleri, hükümet dostu işadamları tarafından uzun süredir manipüle ve kontrol ediliyor. Şimdi de dijital dünyanın medya alanını kontrol etmesi için aynı adımları görüyoruz. Sanırım Türk hükümetinin sosyal medya kullanıcılarının mahremiyetine yönelik çok ciddi kısıtlamaları uygulayıp-uygulamayacağı veya ABD’deki birçok firmanın da dahil olduğu teknoloji şirketlerinin, Türk hükümetinin yeni sosyal medya yasasına uyma çağrılarına direnip-direnmeyeceğini göreceğimiz bir çarpışma rotasındayız. Bu uzun zamandır haberleri meşgul ediyor. Twitter, ülke içindeki bazı yayınları kaldırmak için Türk yasalarına uymaya başladığından bu yana, bundan sonra neler olacağını görmek ilginç olacak. Türk hükümeti, yerel yasalara uymamanın cezalarını arttırdı. Ama yine de Türk kullanıcıların konuşma özgürlüğüyle ilgili ciddi sonuçları olacağını düşünüyorum" dedi.
Rapordaki temel küresel bulgular:
- İnternet özgürlüğü son 10 yıldır gerilemeyi sürdürüyor. İnternette Özgürlük raporu kapsamındaki 65 ülkeden 26'sı gerilerken, 22’sinde kazanımlar görüldü. 2019 yılının Haziran ayı ile 2020 yılının Mayıs ayı arasında en büyük düşüşleri Myanmar, Kırgızistan, Hindistan, Ekvador ve Nijerya yaşadı.
- İnternet özgürlüğü ABD’de art arda dördüncü yılda da kötüye gitti. Irksal adaletsizliğe karşı ve Black Lives Matter hareketini destekleyen tarihi protestoların ortasında, federal ve yerel güvenlik güçleri tarafından artan gözetim, anayasal özgürlükleri tehdit etti ve birçok kişi gösterilerle ilgili internet faaliyetleri nedeniyle sahte cezai suçlamalarla karşı karşıya kaldı. Rapor döneminde ve sonrasında sosyal medya yönetmeliğiyle ilgili yayınlanan başkanlık kararnameleri, ABD'nin internet özgürlüğü konusunda küresel bir lider olarak uzun süredir devam eden rolünü tehlikeye attı. Dahası, ülkenin internet alanı politize edilmiş dezenformasyonla, Başkan Donald Trump tarafından da yayılan kışkırtıcı içerik ve tehlikeli yanlış bilgilerle doluydu.
- Hükümetler, pandemiyi ifade özgürlüğünü ve bilgiye erişimi engellemek için bahane olarak kullanıyor. Yetkililer 28 ülkede virüsle ilgili bağımsız haberciliği sansürledi ve 45 ülkede internet ortamında eleştiride bulunanlar tutukladı. En az 20 ülkede pandemi, ifade özgürlüğüne belirsiz veya aşırı geniş kısıtlamalar getirmenin bir gerekçesi olarak gösterildi. En az 13 ülkede halk internet kesintileri yaşarken, hükümetler, belirli nüfus gruplarının hayat kurtaran bilgilere erişimini engelleyerek acımasız bir toplu cezalandırma uyguladı.
- Halk sağlığı krizi, gelecekteki gözetleme çalışmaları için bir temel oluşturuyor. En az 30 ülkede hükümetler, telekomünikasyon sağlayıcıları ve diğer şirketlerle doğrudan ortaklık içinde kitlesel gözetim için pandemiyi kullanmaya çalışıyor. Temas takibi veya karantinaya itaat için akıllı telefon uygulamaları, kötüye kullanıma karşı çok az koruma ile veya hiç koruma olmadan en az 54 ülkede kullanıma sunuldu. Yetkililer, gizliliği korumak veya polisin tacizini önlemek için alınan minimum önlemlerle, yüz tanıma teknolojisi ve otomatik karar verme sürecini yaygınlaştırıyor.
- "Siber egemenlik" artıyor. Rus yetkililer, ulusal acil durumlarda ülkeyi küresel internetten izole etmek için yasalar çıkardı ve İran hükümeti, kitlesel protestolara şiddetli bir polis tepkisini gizlemek için uluslararası bağlantıları kopardı. Brezilya, Pakistan ve Türkiye'deki meclisler, emniyet teşkilatlarının hassas bilgilere daha kolay erişimini sağlayacak, şirketlerin kullanıcı verilerinin ülkeden ayrılmasını engellemesini gerektiren düzenlemeleri kabul etti veya gündemine aldı. Son zamanlarda ABD ve Hindistan hükümetleri Çin menşeili popüler telefon uygulamaların yasaklanmasını emretti. Bu eylemler gerçek güvenlik ve insan hakları endişelerine yanıt olarak gelirken, keyfi ve orantısızdı ve Çinli yetkililerin her eyalete kendi "ulusal internetini" denetleme çağrılarını meşrulaştırmaya hizmet etti.
Türkiye’nin puanı düştü
65 ülkenin değerlendirildiği rapordan İzlanda en özgür internete sahip ülke olarak çıkarken Çin son sırada yer aldı. Raporda Türkiye özgürlük puanlamasında geçen yıla göre 2 puan daha geriledi. 100 üzerinden 35 puana gerileyen Türkiye bu yıl da interneti özgür olmayan ülkeler arasında yer aldı.
Raporun Corona virüsü salgınına yönelik sansür bölümünde, Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın, konuşmayı suç saymak için yeni acil düzenlemeler geçirmek yerine, hükümetin sıkı bir şekilde düzenlenmiş propaganda kampanyasına meydan okuyan kişileri cezalandırmak için mevcut yasal yolları kullandığı belirtildi. Raporda, ‘’Sadece Mart ayında gazeteciler ve doktorlar dahil olmak üzere 400'den fazla kişi, salgınla ilgili ‘kışkırtıcı’ ve ‘taciz edici’ sosyal medya paylaşımları nedeniyle gözaltına alındı. Bir şehrin tabipler birliği odasının Twitter'da sağlık çalışanlarının ölümleri ve kişisel koruyucu ekipman eksikliğiyle ilgili paylaşımından sonra, dernekle bağlantılı iki doktor gözaltına alındı, sorguya çekildi ve yurtdışına seyahatleri yasaklandı’’ denildi.
Raporun ‘’Kamu Sağlığı Adına İstismarcı Gözetim’’ başlığı altında ise Türkiye'deki Hayat Eve Sığar (HES) adlı yeni sisteme dikkat çekildi; sistemin temas takibini bir sağlık durumu koduyla birleştirdiği belirtildi. Tüm yurt içi seyahatler için pozitif bir HES kodunun zorunlu olduğunu kaydeden Freedom House raporunda ‘’Türk hükümetinin uygulaması, böyle bir kodu korumanın en etkili yolu olsa da, kullanıcılar ayrıca belirli kişisel bilgileri bir telefon numarasına gönderebilir. Uygulama, temas takibini kolaylaştırmak için Bluetooth sinyallerini çevredeki cihazlara gönderir. Karantina emirlerine itaati izlemek için kullanılır ve ihlal durumunda verileri doğrudan güvenlik güçlerine gönderir. Türkiye'de hükümet gözetimi ve kullanıcı verilerinin kötüye kullanımı yıllardır yaygın ve sivil toplum yeni uygulamanın potansiyel olarak kötüye kullanımı konusunda alarmda’’ denildi.
Freedom House çalışmasının Türkiye'yle ilgili alt raporunda da internet özgürlüğünün, hükümetin sosyal medya platformlarını geçici olarak engellemesi ve Güneydoğu'da yaşayan halkın temel hizmetlere ve araçlara erişmesini sağlamamasıyla bu yıl daha da azaldığı bildirildi.
Raporda, “Cumhurbaşkanı Erdoğan'ın Adalet ve Kalkınma Partisi, sosyal medya şirketlerine sıkı kısıtlamalar getiren ve diğer önlemlerin yanı sıra içerik kaldırma taleplerine yanıt vermesi için ülke içinde bir temsilci bulundurmalarını gerektiren baskıcı bir yasayı kabul etti. Hükümet, özellikle Corona virüsü salgını sırasında çevrimiçi etkinlikleri nedeniyle gazetecileri, aktivistleri ve blog yazarlarını giderek daha fazla taciz etti, tutukladı ve gözaltına aldı. İki deprem de telekomünikasyon altyapısına zarar verdi ve binlerce kişiyi geçici olarak internet erişiminden mahrum bıraktı’’ denildi.
Raporda, 2002'den bu yana Türkiye'yi yöneten AKP de, ‘’Başlangıçta bazı serbestleştirici reformları geçirdikten sonra, AKP hükümeti siyasi haklara ve sivil özgürlüklere karşı giderek artan bir küçümseme gösterdi. 2016'daki darbe girişiminin ardından, Türkiye’de liderliğe karşı muhalif olarak algılananlar üzerinde ciddi şekilde artan baskı, hükümetin otoriter doğasını de güçlendirdi’’ sözleriyle eleştirildi.
Raporda 1 Haziran 2019 ile 31 Mayıs 2020 arasındaki gelişmeler şöyle sıralandı:
- 2019 yılının Eylül ayı ve 2020 yılının Ocak ayında meydana gelen iki deprem telekomünikasyon altyapısına zarar verdi ve binlerce deprem internet erişiminden mahrum kaldı.
- Türk ordusunun Suriye'nin kuzeyinde hava operasyonları düzenlediği Şubat ayında sosyal medya platformları kısa bir süre için bloke edildi.
- İki yıldır süren Wikipedia yasağı, Türkiye'nin en yüksek mahkemesinin engellemeyi anayasaya aykırı bulan kararıyla kaldırıldı.
- Devletin talepleri doğrultusunda daha fazla bağımsız medya platformu engellendi: En son 2020’nin Haziran ve Mart aylarında dokuz8HABER haber sitesi ve Oda TV'nin haber sitesi engellendi.
- Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, sosyal medya şirketlerinin içerik kaldırma taleplerine yanıt vermesi için ülkede bir temsilci bulundurmasını zorunlu kılan yeni bir yasayla sosyal medya platformlarına sıkı kısıtlamalar getirdi. Kanun ayrıca veri yerelleştirme önlemlerini de içeriyor.
- Yüzlerce sosyal medya kullanıcısı tutuklandı veya Corona salgını hakkında görünüşte yanlış bilgiler yayınladıkları için sorgulandı.
- Vatandaş gazeteciler ve muhalefet üyeleri, internette yayınladıkları içerik nedeniyle hapis cezasına çarptırılmaya devam edildi.