Rusya'nın Çin ve diğer Uzakdoğu pazarlarına doğalgaz satışını hızlandırmak için Kazakistan ve Özbekistan'la bir "doğalgaz birliği" kurma planı, bu iki Orta Asya ülkesinde siyasi direnişle karşılaştı. Bunun kısmi sebeplerinden biri, Rusya'nın Ukrayna'da yürüttüğü savaşla ilgili tedirginlik.
Özbekistan Enerji Bakanı Jurabek Mirzamahmudov, Rusya'nın ilk kez geçen hafta başında açıkladığı önerisine soğuk yaklaşarak ülkesinin ekonomik çıkarlar için bağımsızlığını asla tehlikeye atmayacağını söyledi.
Jurabek Mirzamahmudov, yayınladığı videolu mesajda, "Eğer başka bir ülkeden doğalgaz ithal edersek sadece ticari sözleşmeyi temel alarak işbirliği yaparız. Doğalgaz karşılığında asla siyasi şartlar kabul etmeyeceğiz" dedi.
Özbekistan Enerji Bakanı, "Rusya'yla nihai gaz anlaşması imzalansa bile bu, bir birlik oluştuğu anlamına gelmez. Özbekistan'ın Rusya'yla sınırı yok. Bu nedenle müzakereler, komşu Kazakistan üzerinden yürütülüyor. Bu teknik bir sözleşme olur, bir birlik değil" ifadelerini kullandı.
Kazakistan ve Özbekistan'la "doğalgaz birliği" oluşturma planı, Rusya Cumhurbaşkanı Vladimir Putin tarafından, 28 Kasım'da Moskova'da Kazakistan Cumhurbaşkanı Kasım Cömert Tokayev'le yaptığı toplantı sırasında gündeme getirilmişti.
Birlik önerisinin ayrıntıları netleşmemiş olsa da bazı uzmanlar, başta Özbekistan olmak üzere Orta Asya ülkeleri için ekonomik açıdan mantıklı olduğu görüşünde. Özbekistan, kış ayları sırasında kendine yetecek miktarda doğalgazı ancak üretebiliyor; şiddetli soğuk hava dalgaları dönemlerindeyse gaz sıkıntısı çekiyor.
Kazakistan ve Özbekistan,, büyük bir doğalgaz ihracatçısı olan Rusya'yla yapacakları gaz birliği kapsamında, Rusya'dan uzanan mevcut boru hattından yeterli miktarda gaz tedarik edebilecek. Bu iki ülke daha sonra kendi topraklarından Türkmenistan'a uzanan bir başka mevcut boru hattı aracılığıyla fazla gazı Çin'e satabilecek.
Rusya bu şekilde Çin'e ve olası diğer Uzakdoğu pazarlarına doğalgaz satışı yaparak yeni bir gelir kaynağı elde etmiş olacak. Böylelikle Ukrayna'ya savaş açması sonrasında Avrupa'nın uyguladığı yaptırımlar nedeniyle kaybettiği enerji satışlarını telafi edebilecek.
Ancak Putin'in önerisi, Kazakistan ve Özbekistan'da yoğun kamuoyu tepkisiyle karşılaştı. Bunun nedeni, anlaşmanın siyasi şartlara bağlı olabileceği korkusu. Birçokları, Rusya'nın toprak elde etme emellerinin Ukrayna dışına da taşabileceğinden endişe ediyor.
Özbek ekonomist ve eski kamu görevlisi Abdulla Abdukadirov, VOA'e, "Kremlin'in gaz birliği önerisinden elde edeceğimiz hiçbir kazanım yok, kaybedeceğimiz ise çok şey var. Rusya, bizim stratejik kaynağımız sayesinde pozisyonunu güçlendirmek istiyor" şeklinde konuştu.
Rusya'yla 7 bin 600 kilometre uzunluğunda sınırı olan ve geçen yıl ikili ticari ilişkiler sayesinde 21 buçuk milyar dolarlık kazanç elde eden Kazakistan, Moskova'yı stratejik bir ortak olarak görüyor. Kazakistan ayrıca Putin liderliğindeki iki bloğun üyesi. Bunlar, Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü ve Avrasya Ekonomik Birliği.
Ancak Astana, Ukrayna savaşı sırasında Moskova'yla arasındaki mesafeyi korudu ve Rusya'nın Ukrayna'da kısmen işgal altında tuttuğu dört bölgeyi ilhakını tanımadı. Bu durum, Kazakistan nüfusunun yaklaşık yüzde 16'sını etnik Ruslar'ın oluşturduğu hatırlatması yapan bazı tanınmış Ruslar'ın tepkisini çekti.
Kazak hükümeti şimdilik Rusya'nın önerisi üzerinde çalıştığını söylemekle yetindi. Özbekistan hükümetiyse Enerji Bakanı Mirzamahmudov'un Çarşamba günkü açıklamalarına kadar mesele üzerinde sessiz kalmayı tercih etti.
Ancak Özbekistan Cumhurbaşkanı Şevket Mirziyoyev, geçen hafta ülkesini ziyaret eden Rusya Başbakanı Mihail Mişustin'le görüşmedi. Oysa Özbekistan, bu yıl 7 milyar dolarlık ticaret hacmiyle Rusya'nın ikinci en büyük iş ortağı.
Mişustin, Özbekistan Cumhurbaşkanı Mirziyoyev yerine Özbekistan Başbakanı Abdulla Aripov'la görüştü ve Semerkand'daki ikili ekonomi forumunda konuştu.
"En büyük girişimlerimiz enerji sektöründe" diyen Mişustin, Avrasya Ekonomi Birliği üyeliğinin Özbekistan'a "ürün, hizmet, sermaye ve emeğin serbest hareketliliği" avantajı sunacağını söyledi.
Rusya Başbakanı Mişustin ayrıca Taşkent'e, Rusya tarafından tasarlanan nükleer enerji santralinin ortak inşaatı için 2018'de varılan anlaşmanın "uygulanmasını hızlandırması" için baskı yaptı. Santralin Rusya'nın nükleer enerji dairesi Rosatom gözetiminde, 10 yılda inşa edilmesi öngörülüyordu.
Bazı yetkililer, VOA'e, Özbekistan'ın nükleer santral inşaatı projesiyle artık ilgilenmediğini, ancak hükümetin bunu açıkça doğrulamadığını söyledi.
Özbek ekonomist Abdukadirov, Rusya'nın enerji alanındaki hamlelerinin, Kazakistan ve Özbekistan arasında kısa süre önce yenilenen ekonomi ve güvenlik ortaklıklarını bozma amacı taşıdığı görüşünde.
"Rusya'nın bu ortaklığı istemediği açık çünkü bölgeyi ve bölgedeki hidrokarbon kaynaklarını kontrol etmek istiyor. Kazakistan büyük petrol ve doğalgaz kaynaklarına sahip. Özbekistan'da da bu kaynaklardan biraz var" şeklinde konuşan Abdukadirov, "Rusya, Çin'e yapılanlar dahil tüm enerji satışlarını kontrolu altında tutuyor. Özbekistan'ın rolu kısıtlı. Bu nedenle kendisi de enerji ihraç eden Moskova, rekabet olmadığından emin olmak istiyor" dedi.
Abdukadirov, Putin'in getirdiği doğalgaz takas önerisinin sadece Moskova'nın işine yarayacağını kaydetti ve "Rusya bize ve diğerlerine kendi gazımızı satmak, kendi gazını da doğrudan Çin'e ihraç etmek istiyor" şeklinde konuştu.
Merkezi İngiltere'de bulunan Oxford Politika Danışmanlık Grubu'nun (Oxford Policy Advisory Group) Orta Asya Direktörü İskender Akılbayev, ülke içindeki tedarik sıkıntısı nedeniyle Özbekistan'ın kısa süre önce mevcut boru hattından Çin'e doğalgaz ihracatını askıya aldığını söyledi. Akılbayev, "Kazakistan önümüzdeki yıl doğalgaz ihracatını durdurmayı ya da kısıtlamayı planlıyor. Bu Pekin'i kesinlikle kaygılandırıyor" şeklinde konuştu.
"Rusya, gaz fazlasının bir kısmını, özel gümrük vergileri ve anlaşmalarla oluşturulan üçlü birlik aracılığıyla Kazakistan ve Özbekistan'a göndermek istiyor" diyen Akılbayev, ancak uzun vadede her iki ülkenin de Rusya'ya daha bağımlı hale gelebileceği olasılığını kabul ediyor.
Carnegie Vakfı'ndan Paul Stronski, Rusya'nın Orta Asya ülkeleriyle enerji anlaşması yaparak "tecrit edilmediğini göstermek istediğini" kaydediyor. Ancak Stronski, Özbekistan ve Kazakistan'ın "Rusya'nın enerjiyi silah olarak kullandığını bildikleri ve Batılı ülkelerin olası yaptırımlarından korktukları için Moskova'yla fazla yakınlaşmamaya dikkat ettiğini" kaydediyor.
Denize kıyısı olmayan ve enerji sektöründe sıkıntılarla karşılaşan Özbekistan ve Kazakistan, Stronski'ye göre destekten faydalanabilir. Ancak iki ülke de "Toplantılar yaparak Kremlin'i sakinleştirmeyi, Rusya'ya ne istediğini söylemesine izin vermeyi, sonra da ortaya çıkan durumu yumuşatmayı çok iyi beceriyor." Stronski, "Orta Asyalılar simgesel olarak Rusya'ya saygı gösterme ama bunun içeriğini kısıtlama konusunda becerikliler" şeklinde konuşuyor.
Stronski, Orta Asya ülkelerinin işbirliğiyle ve doğalgaz zengini Türkmenistan'ı da aralarına katarak "Rusya'ya bir dereceye kadar karşı koyabildiğini" söylüyor ve "Bölgesel işbirliği her ülkeye siyasi koz sağlıyor ve hem Rusya hem de Çin'e karşı ellerini güçlendiriyor" diyor.
