Orta Asya’nın en fazla nüfuslu ülkesi Özbekistan’da Şevket Mirziyoyev’in iki yıl önce cumhurbaşkanı olmasından buyana ülkede ciddi değişimler yaşandı. Birçok kişi Mirziyoyev’in değişiklik getirebileceği görüşüne şüpheyle bakıyordu çünkü Mirziyoyev de kendisinden önce gelen, ülkeyi 27 yıl boyunca yöneten İslam Kerimov’un otoriter rejiminin bir ürünüydü.
Ancak her sektörde değişim getirme sözü veren Mirziyoyev oldukça iddialı reform planları yaptı. Hem destekçileri hem de muhalifleri Mirziyoyev’in bu değişim hedefinin sürdürülebilir olmasını umut ediyor. 33 milyondan fazla nüfusa sahip olan Özbekistan tüm büyük güçler için stratejik önemi olan bir ülke.
Özbekistan’dan haber yapan ilk VOA muhabiri olan Navbahor İmamova basın özgürlükleri açısından nelerin değiştiğini, nelerin aynı kaldığını gözden geçirdi.
‘Değişmek zorundayız’
Uzun süredir hükümetin sözcülüğünü yapan Özbek basını Kun.uz, Daryo.uz, Qalampir.uz ve Turon24.uz gibi yeni internet sayfalarının yayına geçmesiyle birlikte çeşitlendi. Artık hem gazeteler hem de resmi haber ajansları ve hatta devlet televizyon kanalı, işsizlikten konut ve fırsat eksikliğine kadar birçok konuyu gündeme getiriyor.
Özbekistan Ulusal Haber Ajansı Başkanı Abdusaid Kuçimov, “Bu bir yenilik çünkü daha önce sadece hükümetin ve devletin mesajlarını yayınlardık. Değişmek zorundayız çünkü reform sürecinin anlatılması ve açıklanması için ülkemizin medyaya ihtiyacı var” diyor.
Böylesi bir açılım halkın ve özellikle de statükoya meydan okumak isteyen kesimlerin haber kaynaklarının çeşitlenmesi için duydukları derin isteğe bir yanıt olabilir. Ülkede RFE/RL ile BBC henüz akredite edilmiş değil. Ancak Kuçimov, kurumun artık VOA haberleri, eleştirileri ve analizlerini yayınladığının altını çiziyor.
Özbek gazeteci ve blog yazarlarının ‘değişiklik istediklerini ancak beceri, tecrübe ve cesaret eksiklikleri’ olduğunu söyleyen Daryo.uz ve Turon24.uz yazar ve editörü Eldar Assanov, “Özgürlük zordur! Herkesin birbirlerinin haklarını anlamasını ve saygı göstermesini gerektirir. Birbirimizle iletişim kurmaya daha yeni başlıyoruz” dedi.
Yöneticiliğini yaptığı Turon24.uz’un bölgesel bir bağımsız haber ajansı olmayı amaçladığını belirten Nargiza Saidova, “Rekabet gücümüz olsun istiyoruz. Güvenilir, zamanında ve önemli konularla ilgili haber vermek istiyoruz” dedi.
Ancak Özbek gazeteciliğinin önünde uzun bir yol var. Yetkililer bu güne kadar basını hep çok sıkı kontrol etti ve her ne kadar resmi sansür 2000’li yılların başında yasaklanmış olsa da kontrol mekanizmaları hala devrede. Bugün Özbekistan’da cezaevinde hiç gazeteci yok ancak muhalif blog yazarları gözetlendikleri ve rahatsız edildiklerinden şikayet ediyor.
Reformlar
Reform sürecinde yanlış yola sapmalar ve eski alışkanlıkların zaman zaman baskın gelmesinin nedeni başka sorunlara da dayanıyor. Örneğin, internet yavaş işliyor ve güvenlik birimleri eleştirel kaynakları gelişigüzel engelliyor. Yetkililer birçok sorunda hemen teknik sıkıntıları bahane olarak gösteriyor ve altyapının yeniden düzenlenmesi için çalışmaların devam ettiğini ileri sürüyor. Ancak ülkede kimi zaman VOA’ya erişim de mümkün olmuyor.
Bu durum halkın davranışları ve tercihlerini etkiliyor. Gazeteciler hala korku duyduklarını ve özellikle hükümet ya da güvenlik sektörüyle ilgili konularda kendi kendilerini sansürlediklerini belirtiyor. Birçok kişi de mevcut sürecin, yolsuzluk ve hukuksuzluğa dayanan ekonomik sorunların ya da kamuoyunun görüşlerinin üstünün kapatılabilmesi için ortaya atıldığı görüşünde.
En açık sözlü gazeteciler ve blog yazarları bile henüz Cumhurbaşkanı Mirziyoyev’le ilgili eleştirel birşey söyleyemiyor. Bunun yerine birçoğu hassas konulara değinirken yazılarında cumhurbaşkanının kendi sözlerini ‘kalkan’ olarak kullanıyor. Eleştirel yazılarda sıklıkla reform yanlısı cumhurbaşkanının bölgesel ve yerel yönetim, güvenlik sorunları, hukuk sistemi, sosyal sorunlar ya da eğitim ve sağlık sektörlerindeki eksikliklerle ilgili sözlerine yer veriliyor.
Taşkent’te yeni açılan Medya ve Kitle İletişimi Üniversitesi Rektörü Şerzad Kudrathocayev üniversitenin ülkeye daha fazla basın özgürlüğü geleceğiyle ilgili potansiyeli yansıttığını savunuyor. Kudrathocayev, “Üniversitemiz yeni Özbekistan’ı temsil edecek yeni bir nesil yetiştirmeyi amaçlıyor. Bu nedenle de uluslararası ortaklarla yakın çalışmalı ve yurt dışındaki gazetecilik okullarıyla güçlü bağlar kurmalıyız” dedi.
Kudrathocayev aynı zamanda da ülkedeki önde gelen haber kanallarından biri olan Uzbekistan24’te ‘Uluslararası Basın Kulübü’ isimli programı sunuyor. 2017 yılına kadar Özbekistan’da hiç canlı yayın yoktu ancak artık canlı yayınlanan çeşitli programlarda ülkenin sosyo-ekonomik sorunlarının nasıl üstesinden gelinebileceği gibi konular tartışılıyor. Onlarca televizyon kanalı haber yayınlıyor ancak çoğu mevcut sistemi eleştirmek yerine övüyor.
Medya sektöründeki yöneticiler bununla ilgili eleştirileri kabul ediyor, tecrübe ve cesaret eksikliğiyle yüzleşilmesi gerektiğini söylüyor. Birçok sektörde olduğu gibi medya sektöründe de dışarıdan desteğe ihtiyaç var.
Özbekistan’daki sürgün yerleriyle ilgili araştırma yapan ve kadın ve genç mahkumlarla konuşan Ferhad Umarov, “İki yıl önce hiçbir gazeteci böyle birşeyi yapmaya cesaret bile edemezdi” dedi.
Diğer taraftan hükümet yetkilileriyle vatandaşlar arasındaki iletişim hala tek yönlü. Bu da çoğunlukla yetkililerin konuşmaları ve yazılı açıklamalarından oluşuyor. Mirziyoyev şu ana kadar ne yerli ne de yabancı basınla mülakat yaptı. Ayrıca hasta olduğunu ileri sürerek kısa bir süre önce görevinden istifa eden 34 yaşındaki hükümet basın sözcüsü Kamilcan Alamconov’un yerine hala atama yapılmadı.
Normal işleri yapamamak
Kimliklerinin açıklanmasını istemeyen güvenilir kaynakların verdiği bilgiye göre Alamconov aşırı yenilikçi olduğu gerekçesiyle devredışı bırakıldı. Oysa Alamconov normal bir basın sözcüsü gibi de hareket edemiyordu. Ancak yine de farklı bir dinamiği ortaya koyan değişiklikler yaptı.
Mirziyoyev, Alamconov’un tavsiyeleriyle sosyal medya hesapları açtı. Bu sayede Mirziyoyev’in basın birimi artık yabancı gazetecilere kapalı değil ve cumhurbaşkanının faaliyetleri bu hesaplardan canlı olarak yayınlanıyor. Alamconov ayrıca bir medya merkezi kurdu ve Mirziyoyev’in günlük işleriyle ilgili canlı yayın yapılmasını sağladı. Özbek gazeteciler Alamconov’un yerine gelecek yetkilinin basın özgürlüğü ve şeffaflıkla ilgili daha da ileriye dönük adımlar atmasını umuyor.
Mirziyoyev’e dönük eleştiriler genelde liberalleşmeyle ilgili. Muhalifler Mirziyoyev’in otoriter temeli yerinde tutarak sadece biraz modernlik getirmeye çalıştığını düşünüyor. Sabırlı olunması gerektiğine inananlarsa reform süreçlerinin hiçbir zaman tamamen düzgün bir şekilde ilerlemediğini, Özbekler’in de bu süreci deneme yanılmayla geçeceklerini savunuyor.
Birçok Özbek gözlemciye göre ülkelerinde basın özgürlüğünü sağlayacak küçük adımlar atıldı ancak bu adımların yavaş yavaş daha da büyümesi gerekecek.
Sürgün araştırmacısı Umarov, ‘liderliğin değişmiş olmasının toplumun da değiştiği anlamına gelmediğini’ söyledi ve “Zihniyeti nasıl değiştiririz? Basının işleyişi ve gazetecilerin işlerini yapma yöntemlerinde çok kapasmlı değişiklikler yapmamız gerekiyor” dedi.
