Diplomasi dünyasında ''Fransa'nın Libya konusunda Türkiye'yi neden çok sert eleştirdiği" sorusu sık sık gündeme gelmeye başladı. Özellikle Fransız medyasında son günlerde her gün Türkiye ve Fransa arasındaki Libya gerilimini ön plana çıkaran haberler yayınlanıyor. ''Bölgede pek çok aktör varken, neden Fransa Türkiye'yi eleştiriyor? Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron neden 'Türkiye tehlikeli bir oyun oynuyor''' yorumu yapıyor ve Türkiye'nin Libya'daki varlığına karşı çıkıyor. Fransa Savunma Bakanlığı'nın Türkiye'yi NATO'ya şikayet etmesindeki asıl hedef ne? VOA Türkçe Paris muhabiri Arzu Çakır derledi.
Fransa Dışişleri Bakanı Jean Yves Le Diran, 27 Mayıs'ta Fransa Senatosu Dış İlişkiler Komisyonu'na bilgi verirken, "Libya'da kriz derinleşiyor ve ben kelimelerden korkmuyorum. Libya'nın Suriyelileşmesi durumu ile karşı karşıyayız" diyerek Türkiye'nin Libya politikasındaki rahatsızlığı dile getirdi. Bir tarafta Rusya, diğer tarafta Türkiye, Libya'nın bu ülkeye sınırı olmayan dış güçlerin güdümüne geçmesinden korktuğu yönünde açıklamalar yaptı. Elysee Sarayı, Libya'yı dışarıdan destekleyen ülkelerin bu politikalarından vazgeçmelerini isteyen ve Fransa Dışişleri Bakanlığı’ndan hemen her gün Libya konusunda Türkiye'yi sorumlu tutan açıklamalar yapıldı.
Son olarak Fransa Savunma Bakanlığı geçtiğimiz hafta yapılan NATO Savunma Bakanları toplantısında, Türkiye'nin Akdeniz'de kendi savaş gemisine agresif yaklaşım sergilediğini öne sürerek, NATO'dan soruşturma yapılmasını istedi. Türkiye ise bir bütün halinde bu iddiaları reddetti.
Ancak bu açıklamalara rağmen, Fransa Cumhurbaşkanı dün de ABD Başkanı Donald Trump ile telefonda, Tunus Cumhurbşkanı Kays Said ile Elysee Sarayı'nda Libya'yı görüştü. Bu görüşmelerin ardından "Türkiye tehlikeli bir oyun oynuyor" açıklamasını yaptı.
Petrol, göç ve terör
Peki Libya ve daha da önemlisi bölgedeki komşu ülkeler bu konuda ne düşünüyor? Fransa ve Avrupa ile ABD'nin Libya dosyasında ilgilendiği üç temel konu var: Petrol, göç ve terör... Petrol, General Halife Hafter Eylül 2016'da Petrol Hilali Bölgesi'ni tekrar açtığında yeniden akmaya başladı. Terör, 2016'da sadece Hafter'ın denetimindeki Bingazi'de değil, aynı zamanda Saraç'a bağlı Misrata milislerinin, Amerikan ordusunun Afrika komutanlığı Africom avcılarının da desteğiyle IŞİD'in barınaklarını yıkmasıyla geriledi. Göçle ilgili olarak da, Trablusgarp'taki Sabratha milisleri ile İtalyanlar arasında 2017'de varılan gizli anlaşmalar ve AB'nin önlemleri, Lampedusa'ya akın eden Sahra altı göçmenlerini ve mülteci dalgasını yok denecek kadar azalttı.
Bu üç hassas konu, uluslararası diplomasinin en gergin gündem maddeleri olmaktan çıktı. Peki neden şimdi Libya konusunda Fransa ve Türkiye arasında gergin bir tansiyon yeniden baş gösterdi?
Le Monde gazetesine göre, bu noktaya kadar Libya'daki gelişmelere sessiz kalınmasının nedeni, AB'nin, petrol zengini bölge olan Doğu Siranayka'da konuşlanan General Hafter’in ülkenin kalan diğer topraklarını da ele geçirmesi yönündeki sessiz planıydı.
Krizin köklerine inildiğinde Hafter’in rolü ne?
Saraç'a karşı ayaklanan General Halife Hafter'in kimliği yakından incelendiğinde, Libya'nın bir bölümü bu profilden kaygı duyuyor. Hafter, Kaddafi'ye yakın bir asker iken, Çad yenilgisinin ardından han ilan edilince, 20 yıl ABD'de sürgün hayatı yaşadı. Ardından 2011'de Arap Baharı sonrası yurda dönerek, isyanlara katıldı. Tobruk Temsilciler Meclisi tarafından 2015'te Libya Ulusal Ordusu komutanı olarak atandı. Bingazi'de IŞİD'e karşı savaşıp, ardından da Hilal Petrol bölgesini açarak, politik olarak güç elde etti. Ancak 2016'da BM ile yapılan müzakerelerde, ülkeyi temsil etme şansını Trablus'un güçlü adamı Fayez El Saraç'a kaptırdı. Bunun üzerine kendisini tek taraflı olarak Libya devlet başkanı ilan eden Hafter, "Saraç'ın terörist milislerin esiri olduğunu ve onunla müzakere yürütmenin hiçbir anlamı olmadığını" söyledi.
Avrupa ve ABD Hafter’e politik çözüm önerirken, Hafter, kendisi bizzat BM silah ambargosunu delerek, Mısır, Suudi Arabistan ve Arap Emirlikleri'nin desteğiyle 2018'e kadar kendi ordusunu kurdu. Hafter, 2019 baharında Trablus'a saldırdığında, bu uluslararası toplumda kimse için sürpriz olmadı. ABD petrol ve terörle mücadele, Fransa da hem Sahra altı ülkelerindeki operasyonlar hem de Hafter'in cihatçı miliserle mücadelesi nedeniyle, isim vermeden Hafter’i destekledi.
Libya Türkiye için neden önemli?
Libya krizinin bugüne ulaşan kökleri buradan doğdu. Ülkeler, özellikle BM Güvenlik Konseyi daimi üyesi ülkeler, BM'nin tanıdığı hükümetle savaşan General Hafter’i destekleyince, bölgede olaylar kontroldan çıktı. BM'nin resmen tanıdığı Ulusal Birlik Hükümeti'nin lideri Fayez El Saraç’a Türkiye, Cezayir ve Katar'ın verdiği destek ise bölgede dengeleri değiştirdi.
VOA Türkçe'ye konuşan bölgenin önemli uzmanlarından Cezayir asıllı Fransız siyaset bilimi ve tarih uzmanı akademisyen Naoufel Brahimi El Mili, Türkiye ile Fransa arasındaki Libya yarışını Sarkozy dönemine dayandırıyor:"Hatırlar mısınız? Kaddafi'nin ölümünün ardından Nicolas Sarkozy ve David Cameron Libya'ya gitti. Onlardan hemen bir gün sonra Erdoğan, Libya'ya gitti. Ve tüm medya bu yarışı yazmıştı. Yarış, daha Sarkozy zamanında başlamıştı yani. Türkiye için Libya çok önemli. O dönem, Mısır Devlet Başkanı Müslüman Kardeşler mensubu Mohammed Mursi'ye yardım etmek için önemliydi. Sisi, Mursi'ye karşı darbe yapınca bu önem değişmedi ancak amaç değişti."
Fransa'nın "eski tutarsızlığı", Türkiye'nin "yeni tutarlılığı"
El Mili, Türkiye'nin Libya'nın anahtarını almak istediğini, Suriye'deki milisleri buraya kaydırdığını ancak Fransız ordusunun da söylemeden, sessizce Libya'ya asker gönderdiğini belirtiyor:
"Bu olayda, eski bir Fransız tutarsızlığı ve yeni bir Türk tutarlılığı var. BM Güvenlik Konseyi üyesi olan Fransa da Saraç hükümetine destek verdi. Haftar, Saraç’a karşı çıkınca, Macron onu Fransa'da kabul etti ve destekledi. Yani BM kararına rağmen, BMGK Daimi üyesi olan Fransa, kendi kararına karşı davrandı. Halbuki Türkiye, BM'nin tanıdığı hükümet ile birlikte. Erdoğan Trablus'a gitti, meşru hükümet kendisinden yardım istedi. Türk ordusu Trablus'u kurtarmayı başardı. Bütün olay budur."
El Mili, "Bölgede bu kadar aktör varken, neden Fransa ve Türkiye karşı karşıya?" sorusuna ise, "Hafter’i, Mısır, Suudi Arabistan ve Birleşik Arap Emirlikleri (BAE) destekliyor. Türkiye için bu üç ülke kötülükler üçgeni. Hafter’e Mısır istihbarat veriyor, Hafter yakaladığı cihatçıları seçim döneminde Cezayir'e gönderiyordu. Çünkü Cezayir, BM'nin tanıdığı Saraç hükümetini destekliyor. Hukuken de doğrusu bu. Zira BM Saraç’ı tanıdı, Hafter ise 20 yıl boyunca ABD’de kaldığı için bölgede güven duyulmayan bir isim. Fransa ve Türkiye arasında Suriye gerilimi varken, şimdi bir de Libya eklendi. Erdoğan bundan iki üç hafta kadar önce, zekice bir adım atarak Libya'da BM kararı istedi. Zekiceydi, çünkü bölgesel güç olan Cezayir sadece BM kararı olursa müdahale edeceğini açıkladı. Şimdi Fransa BMGK üyesi olarak karşı tarafta yer alıyor" yanıtını verdi.
"Libya'da en kötü çözüm Hafter olur"
Bölge halkının "Libya bütün dış hesaplardan uzak nasıl kendi iç barışını sağlar?" sorusuna, "Libya'da en kötü çözüm Hafter olur" karşılığını verdiğini belirten Naoufel Brahimi El Mili, "Halkın önemli bölümü Hafter’e güvenmiyor. Libya'da çözüm BM çatısı altında olacaktır. Tek gerçek çözüm de budur bana kalırsa" dedi. Avrupa'nın Hafter'e desteğinde "göç akını korkusunun da yatabileceğini kaydeden El Mili, "Hafter çok güçlü. Göç konusunu kontrol ediyor. Avrupa'nın en büyük korkusu, göç korkusu. Libya halkının huzuru ile ilgilenen kimse yok" diye konuştu.
Türkiye ile ilişkilerin gerilmesinde Macron mu rol oynadı?
Fransa'nın önemli düşünce kuruluşu Uluslararası Stratejik İlişkiler Enstitüsü (IRIS) Başkan Yardımcısı, Türkiye ve jeo-politika uzmanı Didier Billion da, VOA Türkçe'ye Fransa'nın tavrının, Fransa içinden bakıldığında nasıl görüldüğünü anlattı. Billion, Fransa'nın Libya'da Türkiye'ye yönelik izlediği politikaya Fransa açısından bakıldığında, Fransa ve Türkiye'nin son zamanlarda Suriye ve Libya'da çok sert bir üslupla karşı karşıya geldiğini bu noktaya gelinmesinde Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron ve ekibinin attığı adımların etkili olduğunu söyeldi:
"Macron AB'nin liderliğine oynadı, bu iddiasında başarısız oldu. Herkese ders vermeye kalktı, karşılığında AB'li pek çok başkentin tepkisini çekti, Almanya ile virüsle mücadelede ortak adımlar atmaya başlasa da, AB'li ortaklarını karşısına aldı. Diplomatik planda ise Suudi Arabistan ve Arap Emirlikleri çizgisine yaklaştı. BMGK daimi üyesi olarak, kendi aldıkları kararın aksine Libya'da BM'nin desteklediği ismin karşısındaki darbeci bir askeri destekledi. Diplomasi, olaylara tepkiler vermek şeklinde ilerliyor, 5-10 yıllık vizyonu olan bir diplomasi uygulamıyor. Fransa duruma göre tavır alınca da hata ihtimali ve hataların boyutları artıyor. Oysa ABD, İngiltere, Almanya, Libya konusunda son derece dikkatli ilerliyor. Elbette Doğu Akdeniz'de petrol aramaları, Yunanistan ve Kıbrıs da önemli bir konu. Bir de belki Türkiye'de de sık sık uygulanan eski bir iletişim metodu. İçeride işler kötü gidince, dışarıda bir takım konular ve hedefler aranır. Bu da son zamanlardaki çıkışın ufak da olsa bir nedeni aslında."
NATO'dan soruşturma ya da yaptırım kararı çıkar mı?
Naoufel Brahimi El Mili, Fransa'nın neden konuyu NATO gündemine taşıdığı sorusunu net yanıtlıyor:
"Çünkü Fransa ve birçok ülke için Libya'da çözüm, bölgesel bir güç olan Mısır ordusu. Mısır, geçtiğimiz Pazar günü 'Türkiye'nin desteklediği Saraç ordusu Sirte kentini aşarsa, bu kırmızı çizgimizdir, Mısır ordusu müdahale eder' dedi. Ama Mısır ordusunun problemi, Türk ordusunun NATO üyesi olması. Mısır NATO üyesi değil. İşte Fransa Türkiye'yi NATO'ya şikayet ederek, Türkiye'nin NATO kartını zayıflatıyor. Amerikalılar, Suudi Arabistan ve Mısır'ın çizgisinde. Ama Türkiye NATO üyesi ve bunu görmezden gelemezler. Barış yolunda atılan Berlin Zirvesi bir işe yaramadı. Almanlar, diplomaside Kuzey Afrika'da güçlü değiller. İtalyanlar'a gelince, onların en büyük korkusu göç dalgası. Lampedusa Libya'ya en yakın nokta. Avrupa'da geriye Fransa kalıyor. Fransa ve Türkiye, bölgede bir askeri çatışma içine girmez. Fransa, zaten Sahra bölgesinde çatışıyor. Libya'da bir çatışma onun çıkarına değil. Çözümün adresi yine BM olacaktır."
Türkiye NATO için önemli bir müttefik
Dider Billion ise, Fransa'nın NATO'ya başvurusundan önemli bir sonuç çıkmayacağını tahmin ediyor: "NATO böyle bir şikayeti dikkate almak zorunda. Ama dikkat ederseniz Stoltenberg, 'olayın ne olduğunu anlayalım önce' dedi. Nasıl bir kavram kullanılabilir bilmiyorum ama her iki tarafın iddiaları dinlenecek ve incelenecek. Ama ben bu işin çok uzayacağını düşünmüyorum. Ne NATO, ne de Türkiye'nin, birbirinden vazgeçmek gibi bir niyeti var. Ve Türkiye hala NATO için önemli bir müttefik. Amerika, Almanya, İtalya, Libya konusunda çok dikkatli, diyalogla götürüyor işleri. Fransa da diyalog yolunu bir an evvel seçmeli."
"Libya, daha küresel bir pazarlığın kaba bir piyonu"
Fransa Dışişleri Bakanı Türkiye ve Rusya'nın Libya'yı 'Suriyeleştirdiğinden' söz ediyor. Ancak Libya'da olanları Suriye'ye benzetebilir miyiz?
Öncelikle Libya'da İran gibi bir aktör ve Kürtler yok. Başar Esat'a her ne kadar karşı çıkılsa da, ortada ayakta kalan bir devlet sistemi var. Ayrıca, krizin ortaya çıkış süresi ve biçimi açısından Le Drian'ın "Suriyelişiyor" benzetmesine uzmanlar katılmıyor. Ve Libya'nın çok farklı olduğunu dile getiriyor.
Ancak Rusya ve Türkiye'nin Suriye'deki gibi karşı karşıya gelmesi, karşıt tarafları desteklemesi açısından Suriye ve Libya örneği bir benzerlik içeriyor. Tıpkı Suriye gibi Moskova ve Ankara askeri karşıtlığı, diplomatik yönetim ile dengeleniyor.
Le Monde gazetesine bu dengeyi Akedeniz Stratejik Araştırmalar Vakfı Başkanı Amiral Pascal Ausseur, "Her iki tarafın diplomatik alanda ellerinde önemli kartlar var. Türkiye, NATO üyeliği ve boğazlarla, Rusya ise güçlü ordusu ve gaz kaynaklarıyla bir güç dengesi oluşturuyor. Türk-Rus karşıtlığı altındaki Libya, özelllikle Suriye bağlantılı olarak, daha küresel bir pazarlığın kaba bir piyonu haline geliyor. Erdoğan ve Putin arasında, Türkiye'nin İdlib'de oluşturduğu cebi beslemekten vaz geçmesi karşılığında, Rusya da Haftar'ın Trablus'u bırakmasını ve Sirenayka'ya çekilmesini isteyebilir" sözleriyle değerlendiriyor.
