Yürüttüğü aşı diplomasisi kampanyasıyla sürpriz bir başarı sağlayan Çin, şimdiye kadar 45'ten fazla ülkeye yarım milyar doz aşı tedarik etme taahhüdünde bulundu. Çin'de faaliyet gösteren aşı firmalarından dördünün bu yıl en az 2 milyar 600 milyon doz aşı üretebileceğini açıklaması, dünya nüfusunun büyük çoğunluğunun Batılı ilaç firmalarının son teknolojiyi kullanarak ürettiği yüksek etkinlik oranına sahip aşılarla değil, Çin'in geleneksel yöntemlerle geliştirdiği aşılarla bağışıklık sağlamaya çalışacağına işaret ediyor.
Ancak Associated Press haber ajansına göre Çin aşılarına bağımlı ülkelerde bu aşıların etkinlik ve güvenliğine ilişkin tereddütler ve Çin'in kendilerinden aşı karşılığı ne gibi tavizler talep edeceğiyle ilgili kaygılar, hala yaygın. Yine de Çin malı aşıların kullanıldığı kitlesel aşılama çalışmaları, 25'ten fazla ülkede devam ediyor. Çin aşıları, bu ülkelerin yanısıra 11 ülkeye daha gönderildi.
Aşı diplomasisi, Corona salgınının patlak vermesinden sonraki süreci iyi yönetememekle suçlanan Çin'in bir kurtarıcı konumuna yükselmesi açısından önemli. Hindistan ve Rusya gibi iyi niyet çerçevesinde saygınlık kazanma arayışı içine giren Çin, yurt içinde dağıttığı aşı miktarının on katından fazlasını yurt dışına gönderme taahhüdünde bulundu.
Duke Üniversitesi bünyesindeki Duke Küresel Sağlık İnovasyon Merkezi Kurucu Başkanı Krishna Udayakumar, "Çin'in gerçek zamanlı aşı diplomasisini hayata geçirdiğine tanık oluyoruz. Bu aşıları ülke içinde imal edip yurt dışına gönderiyorlar. Bazı dozlar bağışlanırken bazıları satılıyor. Bazı satışlar için borç finansmanı sağlanıyor" dedi.
Bazı ülkelere "aşı yardımı" bazılarına da aşı ihracatı
53 ülkeye "aşı yardımı" 27 ülkeyeyse aşı ihracatı yaptığını kaydeden Çin, Associated Press haber ajansının bu ülkelerin listesini alma talebini reddetti.
Pekin, aşı diplomasisini de reddederken Çin Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü, ülkesinin Corona virüsü aşılarını "küresel kamu çıkarı" olarak değerlendirdiğini kaydetti. Çinli uzmanlar da aşıların ihracatıyla Çin'in imajını iyileştirme arasında bir bağlandı olduğu iddiasını reddediyor.
Pekin'deki düşünce kuruluşu Çin ve Küreselleşme Merkezi Başkanı Wang Huiyao, aşı ihracatıyla Çin'in itibarını güçlendirme arasında bir ilişki olmadığını vurgulayarak "Çin diğer ülkelere yardım etmek için daha fazlasını yapmalı çünkü başarılı bir ülke" dedi.
Çin'in hedefi zengin ülkelerin geride bıraktığı orta ve düşük gelirli ülkeler
Çin'in küresel aşı kampanyası, Pfizer ve Moderna gibi firmaların ürettiği pahalı aşıların çoğunu satın alan zengin ülkelerin geride bıraktığı düşük ve orta gelirli ülkeleri hedef alıyor. Brezilya ve Türkiye'ye yaptığı teslimatlarda bazı gecikmeler yaşayan Çin, yine de Amerikan ve Avrupalı aşı imalatçılarının teslimatlarının umulandan yavaş ilerlemesinden bir ölçüde çıkar sağladı.
Birçok ülke gibi Şili de Pfizer'ın önceden söz verdiği dozların çok daha azını alabildi. Şili'de Aralık ayının sonunda başlayan kitlesel aşılama programından bir ay sonraki verilere göre Pfizer, Şili'nin sipariş verdiği 10 milyon doz aşıdan sadece 150 bin doz teslim etti.
19 milyon nüfuslu Şili, Ocak ayı sonunda Çin biyoteknoloji firması Sinovac'ın 4 milyon doz aşı göndermesi üzerine kampanyasına ivme kazandırdı. Oxford Üniversitesi'ne göre Şili, şu anda kişi başına düşen en yüksek aşılama oranına sahip beşinci ülke.
Ülkesi için Çin'e 140 milyon doz aşı siparişi veren Devlet Başkanı Joko Widodo, Endonezya'da Çin aşısı yapılan ilk kişi oldu.
Birçok düşük ve orta gelirli ülke gibi Endonezya'da da aşı seçenekleri son derece sınırlı. Duke Üniversitesi'ne göre zengin ülkeler, dünya genelinde satılan 8 milyar 200 milyon doz aşının 5 milyar 800 bin dozunu aldı.
Çin'in aşıları, standart buzdolaplarında saklanabiliyor. Ekvator çizgisi üzerindeki tropik ülke Endonezya, Pfizer'ınki gibi aşırı düşük sıcaklıklarda saklanan aşıların gerektirdiği şartları sağlamakta zorlanabilir.
Ana imalatçı firmalar Sinovac ve Sinopharm
Çin'in inaktif virüslerin kullanıldığı geleneksel teknolojiyle geliştirilen Corona virüsü aşılarının çoğu, Sinovac ve Sinopharm firmaları tarafından üretiliyor. Kimi ülkeler, geleneksel yöntemlerle üretilen aşıların, Batılı firmaların Corona virüsünün spike proteinini hedef alan elçi RNA teknolojisiyle ürettiği aşılara kıyasla daha güvenli olduğuna inanıyor. Pfizer ve Moderna'nın güvenlik verilerinin kamuoyuna açık olmasına rağmen Çin aşılarının benzer verilerine erişmek mümkün değil.
4 milyon doz Sinovac aşısı sipariş eden Azerbaycan Sağlık Bakanlığı'ndan Teymur Musayev, "Aşı tercihimizi Çin aşısından yana kullandık çünkü bu aşı geleneksel ve güvenli inaktif platformda geliştirildi" diyor.
Çin Orta Avrupa'da aşılar yoluyla nüfuz mücadelesi veriyor
Çin, Avrupa'daysa Sırbistan ve Macaristan'a aşı tedarik ediyor. Bu durum; Batı, Çin ve Rusya'nın siyasi ve ekonomik nüfuz elde etmek için mücadele verdiği Orta Avrupa ve Balkanlar'da Çin aşısından önemli bir jeopolitik zafer anlamına geliyor. Avrupa'nın doğusu, Çin'in, Avrupa Birliği'ni sık sık eleştiren Sırbistan ve Macaristan'ın popülist liderleriyle ikili ilişkileri güçlendirdiği bir zemin.
Sırbistan, Ocak ayında, nüfusunu Çin aşılarıyla aşılamaya başlayan ilk Avrupa ülkesi oldu. Sinopharm'ın aşısını kullanan Sırbistan, şimdiye kadar bu aşıdan 1 buçuk milyon doz satın aldı. Aşı stoğunun büyük çoğunluğunu Sinopharm aşısının oluşturduğu Sırbistan, Rusya'nın Sputnik V ve Pfizer'ın aşılarından daha az sayıda temin etti.
Sırbistan'ın komşusu Macaristan, Çin aşısı Sinopharm'a onay veren ilk Avrupa Birliği ülkesi oldu. Kısa süre önce Sinopharm aşısını yaptıran Macaristan Cumhurbaşkanı Viktor Orban, en çok Çin aşısına güvendiğini söyledi.
Hint Okyanusu'ndaki ada ülke Seyşeller'den sağlık yetkilisi Sanjeev Pugazhendi, çok sayıda ülke liderinin vatandaşlarının kaygılarını gidermek için kamuoyunun gözü önünde Çin aşısı olduklarını söylüyor. "İnsanların aklında mikroçipten kısırlaştırmaya birçok soru işareti vardı ve bunlar sosyal medya platformlarında dile getiriliyordu" diyen uzman, "Ancak ülke liderlerine, dini liderlere ve sağlık çalışanlarına aşı yaptığımız andan itibaren bu kaygıların azalmaya başladığını gözlemliyoruz" şeklinde konuşuyor. Seyşeller Cumhurbaşkanı da kısa süre önce Sinopharm aşısı olmuştu.
Uzmanlar, Pekin'in yürüttüğü aşı diplomasisinin hem Çin hem de gelişmekte olan dünya için yararlı olduğu görüşünde.
Ulusal Avustralya Üniversitesi'nden Yun Jiang, "Nüfuz mücadelesi nedeniyle yoksul ülkeler aşıya daha erken erişebilir. Bu durum elbette aşıların güvenli olduğu ve dağıtımın doğru şekilde yapıldığı varsayıldığında geçerli" diyor.
Aşı diplomasisi aşıların kalitesine bağlı
Associated Press haber ajansına göre Çin'in aşı diplomasisinin başarısı, sunduğu aşıların kalitesine bağlı olacak. Bu alandaki bazı sorunlar hala devam ediyor.
Klinik deneylerden elde edilen ön verilere göre geliştirdiği aşının etkinlik oranı yüzde 79 olarak saptanan Sinopharm, Associated Press'in görüşme talebine yanıt vermedi. Sinopharm Başkanı, aşının şimdiye kadar tek bir ağır yan etki vakasına yol açmadığını kaydetti.
Amerikan düşünce kuruluşu Dış İlişkiler Konseyi'nden küresel sağlık uzmanı Yanzhong Huang, Çinli aşı firmalarının Pfizer ve Moderna'ya kıyasla aşı deneylerine ilişkin verileri yayınlamada "yavaş ve tutarsız" davrandığını söylüyor. Küresel çapta aşı satışı yapan üç Çin firmasından hiçbiri, ileri aşama klinik deneylere ilişkin verileri kamuoyuyla paylaşmadı. Geliştirdiği tek dozluk Corona virüsü aşısının yüzde 65 oranında etkili olduğunu iddia eden bir başka Çin aşı firması CanSino, Associated Press ajansının görüşme talebini reddetti.
"'Çin Malı' deyinde akla güvensizlik geliyor"
Çinli ilaç firmalarının bazı uygulamaları da kaygı uyandıran unsurlardan biri. Örneğin 2018 yılında Çin'in en büyük aşı firmalarından birinin geliştirdiği kuduz aşılarını satmak için yanıltıcı veri kullandığı ortaya çıkmıştı. Aynı yıl Sinopharm'ın bir yan firmasının ürettiği ve zorunlu aşılamada kullanılan difteri aşılarının asgari standartları karşılamadığı anlaşılmıştı.
İngiltere'deki Kent Üniversitesi'nden bilim etiği uzmanı Joy Zhang, "Birçokları için 'Çin Malı' deyinde akla ilk gelen, insanda oluşturduğu güvensizlik hissi" diyor.
Bangladeş'teki Bangabandu Şeyh Mucib Tıp Üniversitesi Farmakoloji Bölümü Başkanı Sayedur Rahman, insanların Batılı ülkeler dışında imal edilen ürünlere daha az güven duyması nedeniyle Rusya ve Hindistan'ın da benzer şüphecilikle karşı karşıya kaldığını söylüyor.
Uzman, "Çin, Hindistan, Rusya ya da Küba ne zaman bir aşı geliştirse ya da araştırma yapsa verileri sorgulanıyor ve insanlar sürecin şeffaf olmadığını söylüyor" diyor.
Piyasa araştırmaları şirketi YouGov'un Aralık ayında 17 ülkede 19 bin katılımcıyla yaptığı ve katılımcılara farklı aşılar hakkında ne hissettiklerinin sorulduğu ankete göre Çin aşısı, güvenilirlik puanı açısından Hindistan'la beraber sondan ikinci sırayı paylaştı. 25 milyon doz Sinovac aşısı sipariş eden Filipinler'de bir araştırma şirketinin yaptığı ankete katılanların yüzde 20'sinden azı, Çin aşılarına güvendiklerini ifade etti.
Türkiye ve Brezilya'da farklı sonuçlar
Bu kaygılar, Sinovac aşısının etkinliği etrafındaki kafa karışıklığıyla daha da arttı. Sinovac'ın etkinlik deneylerinin bir kısmını yürüttüğü Türkiye'de yetkililer, aşının yüzde 91 etkinlik oranına sahip olduğunu açıkladı. Ancak Brezilyalı sağlık yetkilileri, ileri seviye klinik deneylerden ve orta şiddetteki enfeksiyon vakalarını da deneylere dahil ettikten sonra Sinovac aşısının etkinlik oranını yüzde 78'den yüzde 50'nin çok az üzerine indirdi.
Üst düzey bir Çinli yetkili, Brezilya'nın sayılarının daha düşük olmasının sebebini, deneye katılan gönüllülerin daha yüksek enfeksiyon kapma riskine sahip sağlık çalışanları olmasına bağladı. Ancak tıp uzmanları, virüse maruz kalma riskinin bir aşının etkinlik oranı üzerinde rol oynamayacağını kaydetti.
Sinovac'tan bir sözcü, Associated Press'e daha önce verdiği bir söyleşide, firmasının deneylerini yürüttüğü Türkiye ve Brezilya'da farklı etkinlik oranları elde etmesini, iki ülke nüfusu arasındaki farklılıklara bağlı olduğunu söylemişti. Ancak Sinovac, Associated Press'in bu son haberi için söyleşi vermeyi reddetti. Hong Kong'da bir uzman kurul tarafından değerlendirilen Sinovac aşısının etkinliği yüzde 51 olarak saptandı ve aşı, Şubat ayı ortasında Hong Kong'da kullanılmak üzere onay aldı.
Kamu sağlığı yetkilileri, en az yüzde 50 etkinlik oranına sahip aşıların kullanılabileceğini açıklamıştı. Yabancı bilimadamları, üç Çinli firmanın da son aşama deneylerden elde edilen sonuçları bağımsız uzmanlar tarafından değerlendirildiği tıp dergilerinde yayınlanmasını merakla bekliyor.
Çin firmalarının geliştirdiği aşıların Corona virüsünün yeni varyantlarına, özellikle de Güney Afrika'da ortaya çıkan mutasyona uğramış virüse karşı etkili olup-olmadığı da bilinmiyor. Sinopharm, Güney Afrika'nın komşusu Zimbabwe'ye 800 bin doz aşı gönderme taahhüdünde bulunmuştu.
Çin aşılarının siyasi bedeli var mı?
Çin aşılarını alan ülkeler arasında kaygı yaratan bir başka mesele, Çin'in aşı diplomasisi karşılığında bir bedel ödemek durumunda bırakılacaklarıyla ilgili. Çin, bu iddiaları reddediyor. Pekin'in 600 bin doz aşı bağışı yaptığı Filipinler'de üst düzey bir diplomat, Çin Dışişleri Bakanı Wang Yi'nin, Çin'in Güney Çin Denizi'ndeki hak iddialarına karşı Filipinler kamuoyundan yükselen seslerin kısılması için dolaylı bir mesaj verdiğini söyledi.
Filipinli diplomat, Çin Dışişleri Bakanı'nın bağışlanan aşılar karşılığında herhangi bir istekte bulunmadığını, ancak "kamuoyu önünde dostane ilişkiler sergilendiğini ve megafon diplomasisinin kontrol altına alınmasını görmek istediğini" açıkça belli ettiğini kaydetti.
Pandemiye yanıt aciliyeti kaygıların önüne geçti
Filipinler Devlet Başkanı Rodrigo Duterte, geçtiğimiz Pazar düzenlediği basın toplantısında, Çin'in aşılar karşılığında herhangi bir talebi olmadığını söyledi.
Öteyandan Türkiye'de muhalifler, kısa süre önce Çin'den gelecek aşıların gecikmesinden sonra hükümeti, Türkiye'de yaşayan Uygurlar'a ihanet etmekle suçladı. Muhalif siyasetçiler ve Türkiye'de yaşayan Uygurlar, Pekin'in Çin'e iade edilecek Uygurlar'ın sayısını arttırmak için bir anlaşma yapmaya çalışmasından korkuyor.
Ancak tüm kaygılara rağmen Corona pandemisine acilen yanıt verilmesi gerekliliği, Çin aşılarıyla ilgili tüm tereddütlerin önüne geçti.
Adını gizli tutan Mısırlı bir yetkili, bu konuda, "Aşılar, özellikle de Batı'da üretilenler, zengin ülkelere ayrıldı. Hangi açı olursa olsun kendimizi garanti altına almak zorundaydık" dedi.
